Cantadoras

Bailando a regueifa en Noia. É destacable o tamaño das pandeiretas así como as cantadoras exercendo seu oficio por parellas.

As reunións espontáneas realizábanse nas aldeas ao caer do día (polo serán) con varios motivos: moitas delas eran para fiar ou realizar outros traballos relacionados co ciclo agrícola como as esfolladas do millo, as fiadas de lá ou diversos traballos relacionados co liño como tascar, deluvar, espadelar ou fiar etc., de aí as denominacións de fiadas, filandóns, tascas etc., que en moitos casos acabaron por estenderse a calquera xuntanza aínda que nela non se realizasen estes traballos. Tamén se fixeron estas reunións simplemente como diversión, variando a súa denominación de zona a zona: ruada, fouliada, foliada, serán, serao, pandeirada, polavila etc.

En palabras de Xaquín Lorenzo falando da Baixa Limia:

«Polo mes de Nadal comezan a ter lugar os fiadeiros, nos que as mulleres, especialmente as mozas, fían o liño e a lá cada unha co seu fuso e a súa roca. [...] Á noite, xúntanse mozas e vellas no fiadeiro que lles corresponda [íanse tendo por rolda nas casas do lugar] e comenzan a traballar namentras agardan a chegada dos mozos. Istes van aparecendo pouco a pouco, soios ou en grupos; polo xeral os que son do mesmo lugar veñen xuntos. Compre ter en conta que os mozos non son invitados ao fiadeiro: van os que queren sen máis requisito que entraren niles. Moitas veces ao chegaren preto do fiadeiro, os mozos comenzan a cantar, entoando cantigas que son contestadas polas mozas, comenzando esí un desafío ou un cortexo que segue coiles xa no curral en que se fai o fiadeiro. Entón comenzan, mesturados cos traballos, os pasatempos: mozas e mozos cantan, falan, brincan e bailan deica o remate da festa, en que cada un marcha para a súa casa». 1

As mulleres foron, normalmente, as encargadas de achegar a música destes bailes, en que cantar era unha obriga e non unha devoción, pois as mozas o que querían era, evidentemente, bailar cos mozos. Decote cantaban como “mínimo” unha parella de mulleres ou mozas, acompañándose dos pandeiros, ferriños, pandeiretas, latas, cunchas etc.; así, nas aldeas había parellas que cantaban sempre xuntas, “compañeiras” que non cantaban a unha sen a outra.

Anque cante toda a noite,

eu e mais a compañeira,

anque cante toda a noite

non arreamos a bandeira

[CDC, 28]

Isto non foi impedimento, por suposto, para que fosen frecuentes tamén os grupos máis numerosos de cantadoras. Nalgunhas zonas, como no sur da provincia de Pontevedra, tamén se documenta a participación dos homes nos grupos de cantadoras (un home e varias cantadoras), pero –repetimos—, esta era unha acti-vidade propiamente feminina e a lírica tradicional así o deixa ver.

Axudaime compañeiras,

axudaime camaradas,

axudaime compañeiras

a levar esta foliada

[CPPO, I, 143]

Bailadores do turreiro,

xa podedes ir parando,

que somos rapazas novas

xa nos imos enfadando

[CPPO, I, 143]

Os cantos que interpretaban as mulleres constaban dun “ton”, é dicir, unha melodía, sobre a que se ían cantando coplas; unhas xa se coñecían e outras íanse improvisando no momento. Cando algunha gustaba xa quedaba na memoria. A preponderancia feminina no canto das ruadas e pandeiradas, xunto con esta característica improvisación das coplas, resulta nun feito que xa temos comentado: a maior parte das coplas eran inventadas por mulleres. Un repaso por calquera cancioneiro galego de tradición oral corroborará este extremo inmediatamente. As mulleres galegas foron así as responsables por excelencia da maior parte da nosa tradición lírica, que cantaban acompañándose de distintos instrumentos dependendo da zona. Por toda Galicia cunchas e ferriños, por veces improvisados cuns trespés, apoiaron o canto das mulleres, pero foi sen dúbida a pandeireta o instrumento máis frecuente no século XX, acompañada polos pandeiros no sur da provincia de Pontevedra ou polas latas na Limia e Baixa Limia onde tamén as cazolas se tocaban. No norte da provincia de Ourense, latas e tambores tocaban xunto coas pandeiretas. Nas montañas dos Ancares o canto feminino apoiouse neste século en pandeiras, pandeiros e tambores.

Ás veces, instrumentistas masculinos como acordeonistas, cegos violinistas ou frauteiros, visitaban estas reunións e, se había sorte, o gaiteiro e o tamborileiro facían a súa aparición. Moitas veces a mocidade, rematado o baile, “pasaba a gorra” para poder pagarlle a algún destes músicos, pois o gaiteiro ou o acordeonista adoitaban cobrar, mentres que as mulleres non o facían, situación inxusta pola que tamén protestaban a través das súas composicións:

Se por cantar me pagaran

faría por cantar ben;

pero como non me pagan

hei de cantar ó desdén

[CDC, 81]

Debemos salientar que nas comarcas nororientais como Meira, A Mariña Oriental e, sobre todo, na da Fonsagrada, as ruadas non eran acompañadas polo canto feminino, que parece terse extinguido, xunto coas pandeiretas, antes de principios do século XX.

A finalidade principal destas reunións, fóra dos traballos que nelas se podían facer, era, sen dúbida, bailar; pero tamén se cantaban historias e os mozos e mozas botaban parrafeos entre eles. A diversión incluía as típicas historias ou contos así como numerosos xogos, bailados e cantados algúns, nos que participaba toda a mocidade mentres os máis maiores fiaban, esfollaban ou realizaban outras tarefas. Incluso por veces mozos e mozas pelexaban e se aloitaban, é dicir, entre varios ou varias envorcaban a un no chan, botándose despois por riba del. Dalgún xeito buscábase o contacto entre os sexos opostos porque todas estas actividades tiñan de fondo o xogo amoroso, a busca de parella, sempre baixo a supervisión dos maiores.

Trigo que ll’a palla doura

logo está par’o fouciño

nena que atruja e aloita

o que quêr é rapaciño

[MV, 887]

Nas ruadas, foliadas e seráns, a música instrumental e sobre todo a cantada, así como o baile como manifestación que as complementa, non se entenden senón dentro do marco da relación sexual home-muller. As palabras do pobo son ben claras a este respecto:

A pandeirada vai boa

pero non vai de perdere

quen non ten amores nela

¡ai! deseará de os tere

[CPPO, I, 98]

Se queres que cho diga,

cantando cho direi:

cantando tomei amores

cantando os olvidei

[CPPO, I, 53] Liñares (Avión, Ourense)

Se soubera que cantando

reducía a unha morena,

toda a noite cantaría

anque de día durmira

[CPPO, I, 96] (Ourense)

Arriba arriba con ela,

con nesta foliadiña,

esta noite cortegei

unha moza que foi miña

[CPPO, I, 98]

Baila ben o bailador

e tamén a bailadora,

se a vista non me engana

ha de ser a súa noiva

[CPPO, I, 98]

Bailador bailadurínhe

unha volta polo medio

outra darredor de minhe

É mais, outras moitas actividades típicas de busca de parella amosan igualmente unha forte implicación do feito musical, caso das rondas con que os mozos obsequiaban ás mozas para lles facer o amor. 2

Mais a función social destas reunións lúdicas vai moito máis aló disto, chega máis profundamente co simple lecer ou da procura dunha parella. Como ben observou Carmelo Lisón Tolosana, a congregación da xente da aldea para bailar e cantar axuda a establecer, manter e reforzar os lazos deste grupo social. A música cumpre en todas as sociedades humanas esta mesma función de agregación e reforzo da comunidade. Se tal como aínda fan as culturas da Asia oriental incluímos na música outras artes do espectáculo, como o baile e o teatro, a función primitiva ou orixinal da música debeu ser precisamente establecer e reforzar os vínculos que unen aos individuos3. Esta función ten extrema importancia se pensamos que nas sociedades de grupos pequenos uns individuos dependen fortemente dos outros para a realización de moitos traballos comunais. Desde este punto de vista podemos dicir que a música xogou, e xoga, un papel extremadamente importante ao longo da evolución humana. Por esta razón nos é tan difícil pensar nunha sociedade paleolítica ou neolítica onde a música, nun sentido amplo, estivese ausente. Non poderiamos situar con certeza estas reunións de individuos do mesmo grupo social para facer música, pero pensamos que desde logo os galegos do neolítico xa as practicaron. Con que acompañaban o canto e o baile? Iso é aínda máis difícil de contestar, pero tampouco pensamos que estea fóra do posible que os tambores de marco circulares, seguramente sen ferreñas, se empregasen xa daquela, como tamén o puideron ser aerófonos do tipo dos dobres clarinetes, óboes e frautas.

Ver notas
  1. [1] Lorenzo Fernández, X. Cantigueiro popular da Limia Baixa. Ed. Deputación Provincial de Ourense e Museo do Pobo Galego. Ourense, 2004, pp. 13-14.
  2. [2] A expresión galega “facer o amor” non significaba o acto sexual, senón namoriscar, cortexar, pretender. Para o acto sexual, como en calquera outra lingua do mundo, temos ben de voces e expresións propias.
  3. [3] De feito autores modernos como o neurobiólogo Walter Freeman, un defensor convencido da función da música como medio de vinculación social, describe a música como “a biotecnoloxía da formación de grupos”. Freeman, W. “A neurobiological role for music in social bonding”. En: The origins of music. Ed. N. L Wallin, B. Merker e S. Brown, MIT Press, Cambridge, 2000, pp. 411-424.
Patrocinadores e colaboradores