O gaiteiro ao longo do século XX

Gaita de fol do obradoiro de Olimpio Xiráldez (Teo). Fotografía do autor.

Se na gaita de fol se observa unha evolución morfolóxica, tamén na consideración dos gaiteiros se documentan mudanzas significativas xa desde mediados ou finais do XIX, cambios provocados pola substitución deste músico por outras formacións como as bandas populares e, xa no século XX, polas orquestras. As coplas tradicionais reflicten perfectamente as sucesivas fases polas que foi pasando a consideración social dos gaiteiros: desde a persoa imprescindible para a celebración das festas patronais e tantas veces desexado nas ruadas e foliadas, ata chegar, no segundo terzo do século XX, a caer no maior dos desprestixios. Por suposto, isto depende moito das zonas e sobre todo do estrato social, sendo a consideración do gaiteiro directamente proporcional ao grao de ruralidade e inversa á altura do estrato social. Velaí exemplos de como o gaiteiro era un personaxe entrañable e querido:

E que toque o gaiteiro

e que volva a tocar,

e que toque o gaiteiro

que queremos beillar

[CPLB, 75]

Ehí vai o gaiteiro

deixalo pasar,

que vai tocala gaita

coa ronda do lugar

[CPLB, 73]

Avistein o gaiteiro

vir detrás do pinal

iast’os pinos lle zumban

ia arrumboum’a rumbar

[CPGDS, VI, II, 49] Tameiga, Mos.

Ehí vai o gaiteiro,

meniñas beillai

i esí que non toque,

meniñas cantai

[CPLB, 73]

O gaiteiriño de Corme

no roncón da gaita leva

un letreiriño que dice:

¡árdelle o eixo carballeira!

[CFG, III, 221]

O gaiteiro de Soutelo (da Chaparra)

no ronco da gaita leva

un letreiriño que dice

Santiago de Compostela

(Santiago de Compostela, A Coruña)

A miña sogra sanou,

malia a salú feiticeira,

que se ela lle non viñera

tiña unha vida gaiteira

[CPLB, 35]

Tóca gaiteiro

E fáim’así:

¿ten túa nai perillós para ti?

[CPG, III, 207]

Noutras moitas coplas aparece o gaiteiro degradado, como músico de mala vida; aínda noutras a palabra gaiteiro faise extensiva ao indesexable. Con todo, certamente estas coplas representan unha minoría respecto ás que son condescendentes con esta figura:

Canta rula, canta rula

por riba dun castiñeiro,

xa non quero máis amores

con ningún mozo gaiteiro

[CPBL, 56]

Para pobre aprendo a xastre,

para rico a zapateiro,

para putañeiro, crego,

e para borracho, gueiteiro [CPTO, 25]

Non teñas tan mala sorte

como tivo túa nai:

sempre colgadiña da cruz

do gaiteiro de teu pai

[CFG, I, 130]

Existen tamén ditos que apelan á mediocridade destes músicos:

O que queira ter fillos larpeiros, destíneos a cregos ou gaiteiros

[MV, 957]

Se queres un fillo larpeiro, faino crego, garda civil ou gaiteiro.

[IMLTG, 170]

Na casa do gaiteiro, bailaríns todos. [IMLTG, 170]

En casa de gaiteiro, nin boa meda, nin bo palleiro

(Henrique Carregal, Melide, A Coruña)

Fillo de gaiteiro, irmáns en cada parroquia. [IMLTG, 171]

O gaiteiro ten que ser borracho [IMLTG, 171]

A degradación da consideración social do gaiteiro entre as elites sociais é un fenómeno que sucede de xeito paralelo á desaparición do instrumento das cortes e pazos, ficando refuxiado no pobo, quen tamén o irá menosprezando ao tempo que esquece o instrumento. A este respecto, é moi significativo que na maior colección de pintura española, a do Museo del Prado, non apareza nin un só exemplar de gaita de fol ¹. Nos ambientes cultos este fenómeno documéntase en España xa no século XV; na obra El Corbacho de Alfonso Martínez de Toledo, máis coñecido como o Arcipreste de Talavera (1398-1470?) pódese ler: “… torpes, suzios e criminosos, dignos por sus fechos de tañer la cornamusa”. A este respecto é moi interesante ver como foi evolucionando a definición da palabra gaiteiro (gaitero) nos dicionarios da Real Academia Española. Douscentos anos despois da cita do Arcipreste de Talavera, no Diccionario de Autoridades (1734) a primeira acepción desta palabra aínda é:

“f.m. el que tiene por oficio tocar la gaita. [...] Lat. Tibicen, Utricularius. Mi tatarabuelo materno fué gaitéro y tamboritéro ², vecino de un lugar de extremadura, que llaman Malpartida.

O música sonóra de Galicia

Adonde los gaitéros

Los cuernos tocan, hechos unos cueros”

A segunda acepción reza: “alegre, sobresaliente y que da golpe à la vista: como Colór gaitéro”. Por fin na terceira pódese ler: “Se llama tambien la persona que en su modo de vestir, su color y adornos falta al decoro de su edad, ù de su estádo, vistiendose de colores alegres”.

O dicionario editado en 1817 explica que gaitero é: “El que tiene por oficio tocar la gaita. Tibicen, utricularius. Se aplica también a los vestidos o adornos de colores demasiado sobresalientes y unidos con extravagancia. Versicolor, ridiculus. Adj. que se aplica a la persona ridiculamente alegre, y que usa de chistes poco correspondientes a su edad ó estado. Indecore jocosus, ridiculus.” No de 1822 lemos exactamente as mesmas tres acepcións, pero esta vez trocadas de lugar: a de “persona ridiculamente alegre…” escala un posto, situándose agora en segundo lugar. No dicionario de 1832, a acepción pexorativa mantén a súa posición, pero merece xa unha explicación cara ao final que, para matizala correctamente, emprega o dito ³: “EL GAITERO DE BUJALANCE, UN MARAVEDÍ PORQUE EMPIECE, Y DIEZ PORQUE ACABE” ⁴ Ref. Que se dice por los que son molestos y pesados en su trato y conversación, siendo por otra parte dificiles de entrar en ella, haciéndose de rogar”. Este mesmo texto mantense nos dicionarios de 1837, 1834, 1852 e 1869, ata que no de 1884 a acepción pexorativa, que comezara de terceira, chega á meta e aparece agora no primeiro posto: “adj. fam. Dícese de la persona ridículamente alegre, y que usa de chistes poco correspondientes á su edad ó estado”, pasando a que fora ata agora primeira, “m. El que tiene por oficio tocar la gaita”, a ocupar o terceiro posto. Os seguintes dicionarios editados pola Real Academia Española manteñen, ata o día de hoxe, estas tres acepcións e por este orde, sendo o seu actual texto:

1. adj. coloq. p. us. Dicho de un vestido o de un adorno: De colores demasiado llamativos y combinados con extravagancia.

2. adj. p. us. Dicho de una persona: Que usa tales vestidos o adornos. U. t. c. s.

3. m. y f. Persona que toca la gaita.

Aínda que no avance da XXIII edición o asunto muda xa para algo máis adaptado á realidade:

gaitero, ra. (De gaita).

1. m. y f. Persona que toca la gaita, en particular si lo hace profesionalmente.

2. adj. Perteneciente o relativo a la gaita o al gaitero. Música, tradición gaitera.

3. adj. p. us. Dicho de un vestido o de un adorno: De colores demasiado llamativos. Un chaleco muy gaitero.

4. adj. desus. De una alegría poco adecuada a la condición o situación de alguien o de algo. Si las viejas son gaiteras, ¡qué harán las niñas solteras!

Unha evolución semellante, na que se reflicte á perfección a diminución paulatina da consideración social dos gaiteiros, fosen músicos de frauta e tambor ou de gaita de fol, achámola tamén nos dicionarios galegos, pero con características especiais: a primeira acepción, “que toca a gaita”, nunca é desprazada do primeiro lugar; mentres que a pexorativa, “ridiculamente alegre”, aparece por primeira vez moito máis tarde que nos españois, concretamente no dicionario de Marcial Valladares (1884), e comeza a desaparecer no de Eladio Rodríguez (1958-61) quen, de paso, aproveita xa para facer unha louvanza da personaxe:

Rodriguez (1863): el que toca la gaita gallega.

Cuveiro (1876): el que toca la gaita.

Valladares (1884): Gaitero, que toca la gaita. (Hombre) Hombre ridículamente alegre. (Vestido) De colores demasiado sobresalientes. Apellido de familias.

Filgueira (1926): sm. Gaitero. Adx. Dícese del hombre ridículamente vestido.

Carré (1928-1931): s.m. Gaitero. Que toca la gaita. Adj. Viejo verde. Alegre.

Acevedo (1932): El que toca la gaita; y gaiteira, la mujer del gaitero. Ús. Como adj. Para designar la persona ridículamente alegre, y se emplea de Navia al Eo, y en gall. Y port. A.F.

Ibáñez (1956): s.m. Gaitero. Adj. Viejo verde. Alegre.

Eladio (1958-61): s.m. Gaitero, tañedor de gaita o el que toca la gaita por oficio; GUEITEIRO. Engade este autor unha substanciosa explicación:

«El gaiteiro fué uno de los tipos más populares de Galicia porque era el alma de todas las diversiones públicas. Mimado por la juventud, requerido por los encargados de las fiestas públicas, halagado por las mozas y loado por las trovas de nuestros poetas, no era extraño que con la gaita al hombro anduviese siempre con aquel señorío, engreído y orondo. En los pasados tiempos eran tan solicitados, que hasta llegaban a ser contratados por documento notarial anticipadamente; y muchos de los antiguos gremios y cofradías tenían su gaitero fijo contratado para que “durante los días de su vida” tañese la gaita en las fiestas, y acompañase las personas que allegaban FAQUÍAS en las procesiones, “y asistiese a las danzas y a los ensayos”, recibiendo a cambio unos ducados al año y la comida y la bebida correspondiente a los días de las fiestas en que tomaba parte.»

Franco Grande (2º ed. 1972): s.m. gaitero.

Carré (1972): s.m. Gaitero. Que toca la gaita. Adj. Viejo verde. Alegre. Buey o vaca que tiene los cuernos erguidos.

Real Academia Galega (1997): Persoa que toca a gaita.

Se pensamos que os académicos recolleron aquilo que o pobo fala, a teor deste repaso podemos dicir que, mentres en España a consideración do gaiteiro comezara xa seguramente a decaer antes de finais do XVIII, chegando á súa mínima expresión cara a 1884, cando gaiteiro deixa de ser o que toca a gaita; en Galicia o proceso retardouse moito máis, e foi curiosamente tamén no 1884 cando o dicionario de Valladares incluíu por primeira vez a acepción de “ridiculamente alegre”, pero deixando aínda a de “que toca la gaita” como primeira opción.

O caso é que o descrédito do gaiteiro foi grande en Galicia ao longo do século XX. Comezou a aumentar a principios e foi moi forte entre os anos 1940-60, época na que moitos dos portadores deixaron incluso de tocar por mor desta circunstancia, unha época na que en Galicia practicamente non se formaron novos gaiteiros. Aproximadamente a partir de mediados dos anos 1970, a música tradicional rexorde e a figura do gaiteiro, da gaiteira e a propia gaita de fol cobran renovadas forzas para situarse na actualidade nun posto de honra dentro da música galega contemporánea.