Zoadeira, zoa, rombeta

Documentámola aquí e acolá por toda a nosa xeografía e aparece xa descrita nas obras Enredos de Xaquín Lourenzo¹ e na de Xosé López e Xosé Manuel García Os Xoguetes Esquecidos ². Noutras culturas europeas denomínase zumbador, roncador ou bramadera (España), rombe (Francia), schwirrholz (Alemaña) ou bull–roarer (Gran Bretaña).

En Galicia constrúese cunha taboíña de madeira ou de cortiza, con forma máis ou menos rectangular, duns 13-15 cm de lonxitude e cun furadiño nun dos seus extremos. Por este furado pásase a punta dunha corda, de xeito que é posible facer xirar a taboíña por encima da cabeza imprimíndolle un movemento circular no aire. Ao dar a voltas no aire, a lámina enróscase sobre o seu propio eixo e, por este movemento duplo, produce un muxido ou lamento que provoca a emisión do seu son característico, semellante ao zoar do aire, de onde lle vén o nome. No concello de Carballedo (Lugo) nós mesmos atabamos regras de madeira ao extremo dun cordel facéndoas xirar no aire durante os recreos no patio do colexio. Tamén é posible que leven dous furados de xeito que a corda atravese a zoadeira lonxitudinalmente. Segundo Xaquín Lourenzo era frecuente que as zoadeiras tivesen as beiras dentadas e faise eco da súa universal distribución mencionando que as galegas son semellantes ás churingas australianas ³ ou a instrumentos de Nova Guinea.

Ao falar das zoadeiras, Xaquín Lourenzo fai notar que teñen un grande interese polo seu claro antecedente arqueolóxico, citando a achada no xacemento de La Roche (Dordogne) de hai 25.000 anos ⁴, fabricada en corno de reno e decorada con motivos xeométricos ⁵. Michel Dauvois cita outros exemplares prehistóricos aparecidos en Pavlovien (24.000 anos) ⁶. Estes achados, xunto coa súa universal distribución, fanlles supoñer aos organólogos que as zoadeiras están entre os instrumentos musicais máis antigos empregados pola humanidade dos que fican restos.

As culturas da antigüidade mediterránea coñeceron tamén as zoadeiras co nome de rhomboi, fabricábanas de madeira e ás veces talladas nunha pedra preciosa, xeralmente pisciforme; empregábanse nos cultos a Baco e Cibeles ⁷, a deusa da vida, morte e resurrección. Actualmente fican co seu uso orixinal en Oceanía, entre os indios de Sudamérica e na África Negra, onde son instrumentos sagrados e secretos, ligados a ritos nos que a miúdo cumpren a función de expresar a voz das divindades, dos espíritos ou dos devanceiros ⁸, é dicir, ritos intimamente relacionados coa morte e co outro mundo.

A literatura etnográfica, moi extensa respecto a estes instrumentos, adoita diferenciar dous tipos diferentes de zoadeiras. Mentres un é de madeira, o outro adoita ser de pedra e consérvase en cavernas rochosas. En Galicia só puidemos documentar o primeiro tipo, malia que, como discutiremos un pouco máis adiante, certas placas de lousa que aparecen nalgúns monumentos megalíticos portugueses ben poderían ser zoadeiras.

Segundo o profesor Marius Schneider ⁹ as zoadeiras de madeira adoitan ser instrumentos máis pequenos que as de pedra, que forman sempre unha parella que representa os antepasados mortos. O son estrepitoso das zoadeiras acompaña os ritos de prosperidade (chuvia) e de circuncisión, o culto dos antepasados e as cerimonias fúnebres. As zoadeiras mortuorias son de madeira mentres o instrumento que representa a voz dos antepasados é de pedra e, segundo as concepcións místicas que para M. Schneider foron espalladas por todo o mundo polas “culturas megalíticas”, deben colocarse nas cavernas da montaña rochosa de Marte que é onde moran os devanceiros.

Serán as mámoas, que parece tiñan unha función funeraria, esta caverna da montaña rochosa de Marte, onde se deben colocar as zoadeiras de pedra? En Galicia téñense achado nestas construcións determinados útiles pétreos, delgados, cun furado na punta que son considerados como machadas de pedra ¹⁰; no veciño Portugal aparecen abundantes placas trapezoidais de lousa, cun ou dous furados na parte superior, amplamente documentadas por Leite de Vasconcelos ¹¹, que se consideran xeralmente como ornamentos, pois van debuxadas con motivos vexetais e xeométricos ¹². Autores como Estacio da Veiga contémplanas como obxectos de virtude sobrenatural que se conservaban penduradas nas casas, e polo tanto ligadas ao culto relixioso ¹³. Todos estes útiles, pero especialmente as placas de lousa, poderían ser zoadeiras de pedra.

Segundo observa M. Schneider ¹⁴, as zoadeiras teñen e tiñan moitas veces forma elíptica, de peixe, bordes dentados como aletas e, ocasionalmente, debuxos de escamas. Os peixes representan a miúdo a idea de fertilidade, polas súas abundantes ovas, polo que as zoadeiras deste tipo poderían asimilarse tamén con ritos de procreación ¹⁵. Nas placas de lousa atopadas en monumentos megalíticos portugueses ¹⁶ aparecen tamén representadas con claridade formas vexetais que as relacionan con ritos de fertilidade e liñas triangulares en zigzag que poden lembrar deseños de escamas (peixe=fertilidade) ou as ondas do mar, que por certo tamén ten un significado funerario como camiño de paso ao alén. Lonxe de ser un sinxelo símbolo, como sería na civilización moderna, as zoadeiras dan corpo ao poder fertilizador; para intensificar este senso a zoadeira píntase a miúdo de vermello, pois esta é a cor do sangue e por tanto da vida. Como fan notar Xosé López e Xosé Manuel García ao falaren das zoadeiras galegas: “A táboa podía ser tamén [...] de uz moural [...] que tiña un rizoma avermellado moi rechamante”.

De calquera xeito, Curt Sachs dicía que o poder máxico dun instrumento non está determinado tanto polo material con que é fabricado, ou pola súa forma e cor, como pola súa voz. O ton, invisible e intanxible, é máis forte que calquera outra calidade máxica. Nós reproducimos unha destas placas de lousa a partir dun modelo do museo arqueolóxico Nacional de Lisboa e puidemos comprobar que realmente funcionan á perfección como zoadeiras.

Curt Sachs opinaba que onde atopásemos sons fortes, roncos, como os que producen as zoadeiras, poderiamos estar seguros que pertencen a unha forma de civilización na que os homes toman a parte máis activa no rito máxico. Onde se presentan estes ritos as mulleres están excluídas das cerimonias sagradas. Aterrorizadas, agardan a un lado, mentres o vento nocturno lles leva o lamento desde os arbustos onde os rapaces son iniciados. En moitas culturas ata lles está prohibido mirar estes instrumentos sagrados e unha muller que ve unha zoadeira ten que morrer, así como o home que lla mostrou ¹⁷. Segue Sachs comentando que a esta etapa completamente mística na historia das zoadeiras seguiulle outra máis realista, aínda que máxica. A forma de peixe do instrumento relaciónao coa auga, a súa voz co vento; ao violentar a natureza co seu son o home está convencido de que pode provocar a choiva ¹⁸. Máis tarde as zoadeiras descenden xa a usos prácticos.

Se Curt Sachs observou isto en terras africanas, nada sabemos por agora da súa validez nas antigas culturas peninsulares. En Galicia, xa o dixemos, as zoadeiras fabricábanas principalmente os rapaces, malia que temos documentado algún caso de rapazas que as empregaban. Quizais xa desprovistas dun misticismo e unha maxia pretéritos, empregáronse ata hai pouco para asustar e escorrentar a animais das leiras ou para asustar as vacas imitando o fungar do tabán e, como na vida de moitos outros instrumentos musicais, na súa última etapa, antes da súa completa extinción nunha cultura, convertéronse en xoguetes para nenos, estado no que se achaban ata hai ben pouco en Galicia.

Como xa apuntamos, na clasificación de Hornbostel e Sachs, as zoadeiras pertencerían ao grupo 411 “aerófonos libres de desviación”.