Violín

Violín. Fotografía Alba Vázquez Carpentier.

O violín é un instrumento que agora mesmo xa non se ve en mans dos portadores. De feito non puidemos entrevistar a ningún tocador durante o noso traballo de campo. Así e todo, temos novas indirectas que indican que foi un instrumento bastante empregado polo menos no século XIX e principios do XX. A lírica tradicional así o reflicte, pois aparece mencionado con certa frecuencia nas coplas tradicionais:

Eu Santiagho ben o vinhe

queda na porta da ieira

tocando no violínhe

[CPGDS, IV, II, 223] Ordes (A Coruña)

Se virades o que eu vín

fuxirades como eu fuxín,

unha cabra cunha roca

i un castrón cun  violín

[CPLB, 152]

Unha cabra cunha roca

iun castrón cun violín

vintecinco costureiras

dacabalo dun burrín

[CPGDS, VI, II, 307] Ribeira de Piquín (Lugo)

Se ti viras o que eu vin:

o gato nunha ventana

tocando nun violín.

[PPG, P 218> <L 0> <A 1863>]

Xan d’Outeiro toca a gaita

a muller o violín

os fillos tocan os ferros;

¿vaia unha cousa ruín!

[CPG, II, 49]

Sei tocar e sei bailar

sei tocar o violín,

tamén sei virar as nenas

coa cara para min

[CPG, I, 175][FG, 23]

A forma actual do violín xurdíu durante a primeira metade do século XVI. En Galicia sabemos que o tanxeron os músicos para animar os bailes, só ou en compaña da frauta e/ou o acordeón, pero o seu uso máis típico estívolles reservado aos cegos e cegas que vendían literatura de cordel. Moitos foron os cegos que, sendo ou facéndose pasar por invidentes, tocaron este instrumento por toda Galicia; deles temos abundantes referencias, pero sen dúbida o máis famoso foi Florencio “O Cego dos Vilares” (Baleira, Lugo). Pouco sabemos con certeza do uso do violín na nosa música tradicional máis atrás de principios do século XX, ata onde alcanzan as novas referidas polos portadores consultados; porén, sendo Florencio herdeiro dos coñecementos doutro cego, a onde o seu pai o mandou a curtirse no oficio de tanxer e cantar, unha revisión da súa técnica quizais nos achegue algunha pista neste sentido.

Florencio termaba do violín apoiándoo preto da clavícula esquerda, máis ben no peito, lixeiramente cara abaixo, non debaixo da mandíbula como agora se fai. Este xeito é característico dos séculos XVII e XVIII e corresponde ao xeito de soster os rabeis e fídulas ¹. O movemento do arco de Florencio lembra tamén o xeito dos rabelistas: nas muiñeiras executa cada un dos característicos grupos de tres notas cun só desprazamento e o cambio na dirección do movemento do arco acentúa a primeira nota de cada grupo. Exactamente esta mesma técnica aparece no rabel de Porto das Portelas e noutros asociada aos sons máis antigos (denominados a lo pesado). Neste rabel, como xa apuntamos, a corda cantante vai sempre acompañada pola nota pedal, o baixo continuo producido polas outras dúas cordas afinadas na tónica inferior da melodía ². Florencio non desaproveitaba ningunha ocasión de tocar cordas duplas para producir este mesmo efecto de bordón: moitas das melodías que interpretaba só co violín fan a tónica na segunda corda ao aire, mentres que nas cantadas esta repousa na cuarta ao aire. Florencio tocaba fundamentalmente na denominada “primeira posición” o que o obrigaba, nalgunhas pezas instrumentais, en xeral de ámbito máis extenso que as vocais, a descender ata posicións bastante agudas pola primeira corda. A este respecto Ramón Andrés ³ observa que os mestres de violín de mediados do século XVIII se sorprendían do xeito particular de execución dos antigos mestres, nos que era unha práctica frecuente tocaren as cordas ao aire co pretexto de aumentar a resonancia. Así, continua este autor, no primeiro terzo deste século XVIII, en ben dunha uniformidade tímbrica, tocábanse longas pasaxes nunha soa corda co que isto obrigaba a subir a posicións moi agudas. Todos estes datos indican que a técnica aprendida e desenvolvida por Florencio concorda coa empregada ata finais do XVII ou principios do XVIII, por canto é posible que fose nese momento cando o violín entrou na nosa música tradicional. Pero hai máis indicios que sitúan a entrada do violín en Galicia nesta época.

Na península ibérica, como noutros lugares de Europa, o primeiro uso do violín foi para tocar música de danza, malia que tamén houbo outros violinistas máis refinados que interviñan nos festexos e espectáculos da corte. Verbo disto, Anxo Martínez ⁴ fai notar que a danza académica, ou danza “contada”, popularizouse en todas as cortes europeas a partir da Idade Media. Comenta este autor que no século XVI Filipe V (sic.) [seguramente se refire a Filipe II] estableceu tres academias de baile en España (en Cádiz, Cartaxena e Madrid) nas que se ensinaban, á par dos bailes cortesáns de moda nas cortes europeas, outros bailes máis populares que estaban de moda nas distintas partes da península. A mediados do XVII andaban por Castela “mestres de ensinar a bailar e danzar” (Capmany). Estes mestres ensinaban os seus bailes en academias documentadas en Barcelona, Madrid, Toledo, Málaga, Cádiz, Sevilla, Lisboa etc. Nestas escolas empregáronse os violíns para acompañar algunhas danzas. Ramón Andrés ⁵ refire como no 1647 Felipe del Vado solicitaba unha praza para que o seu fillo Juan puidese formar parte dos “biolones” da raíña, xa que este servira “con mucha satisfazión de los maestros de danças y de los biolones”. Sobre todo en Andalucía proliferaron dun xeito especial este tipo de escolas, nas que os mestres moitas veces pertencían a familias nas que os pasos de baile se transmitían de xeración en xeración, por exemplo os Pericet. Deste xeito, explica Anxo Martínez, chegaron ata nós un conxunto de pasos e bailes que coñecemos por Escola Bolera. Nela recóllense as coreografías dos bailes máis importantes (Panaderos, Olé de la Curra, Boleros, Seguidillas, Tiranas, Jotas etc.) citados ao longo dos séculos XVII-XIX polos máis importantes escritores. Os mestres da Escola Bolera organizaban veladas nas que os máis importantes bailaríns da época bailaban e ensinaban a bailar. Pese a que non se dispón de ningún dato que indique a existencia destas academias en Galicia, Anxo Martínez presenta no citado traballo evidencias máis que notables que relacionan certas formas do baile tradicional galego con pasos de baile que figuran na Escola Bolera, como por exemplo os destaques, cunas, pas de Bourrée, embotados e estés, que aparecen nas muiñeiras vellas, ou estes dous últimos que aínda perduran nas muiñeiras novas. Por iso é moi posible que houbese en Galicia escolas deste tipo onde os violíns acompañaban aos mestres de baile. Quizais de aí o pobo recolleu o violín á par que algúns pasos de baile.

Un indicio máis sitúa ao violín en mans galegas no século XVII. López-Calo ⁶ fai notar que a obra para violíns “Sonata ‘a tres’ para instrumentos”, de Fr. José de Vaquedano, que foi mestre da capela da catedral de Santiago de Compostela entre 1680-1711, é a única obra deste estilo composta en España. Esta catedral debe considerarse, segundo este autor, como pioneira na inclusión do violín na música eclesiástica española, reticente a incluír un instrumento “poco reverente”. En 1610 o cabido compostelán admitiu o violinista veneciano Gabriel Agatea e detrás del viñeron outras contratacións semellantes. A partir de principios do XVIII o violín xeneralízase xa na música culta española. Por último, o burro violinista ⁷ representado no cadeirado do coro da catedral de Lugo por Francisco de Moure no 1624, xunto a dous raposos, un gaiteiro e outro ferreñeiro, e un mono tamboriteiro tocador de frauta e tambor, todos eles instrumentistas da música popular e non da culta, sitúan de novo a este instrumento entrando en Galicia no século XVII.

Así pois, tanto pola técnica herdada por Florencio, como por todo o dito, é de supoñer que o violín foi admitido no instrumentario tradicional galego durante o século XVII ou principios do XVIII, desprazando do seu lugar, fundamentalmente nas mans de cegos e cegas, á máis antiga zanfona e seguramente tamén ao rabel.

Non temos documentación de ningún obradoiro de violíns en Galicia anterior aos que actualmente existen: o de Gaiolo de Padrón e o de Xermán Arias en Sarria. Precisamente este último artesán, especializado na fabricación destes instrumentos, pensa que non debeu existir fabricación de violíns en Galicia polo menos durante os séculos XVIII e XIX. Ramón Pinto Comas ⁸ sitúa un dos primeiros obradoiros de violíns españois, o dun tal Gabriel de Murcia, en 1682, sendo o primeiro gran luthier español o barcelonés Juan Guillamí (1702-1769).

Nas mans dos cegos e cegas o violín era acompañado, como a zanfona, polos ferriños, a pandeireta ou incluso o bombo, tocados polos criados e criadas destes cantores profesionais.

Dentro do noso sistema de cultura tradicional, o violín é un instrumento musical propiamente dito. Era moi estimado polos que o tanxían e o pobo tiña en grande consideración a quen o tocaba ben. O violín, como o rabel e a zanfona, todos instrumentos de corda que acompañaron o canto, careceron de filiación sexual, aparecendo igualmente en mans de homes e mulleres.

Na clasificación técnica de Hornbostel e Sachs o violín pertence ao grupo 321.322 dos cordófonos compostos: laudes nos que o brazo non atravesa o resoador, que non é de forma cóncava.