Pandeiro (cadrado)

Actualmente as portadoras e portadores de toda a nosa xeografía entenden por pandeiro unicamente o instrumento cadrado, aínda que na zona xa non se conserve o seu uso. Sabemos que outrora isto non foi así e pandeiro podíase referir tamén a instrumentos circulares; reservaremos esta historia para un pouco máis adiante. Por agora baste dicir que moitas das coplas tradicionais que imos empregar poden referirse ao instrumento cadrado ou ao circular.

Para confeccionar un pandeiro emprégase un marco cadrado de madeira duns 3-5 cm de groso, e uns 40-50 cm de lado, redondeado ou biselado, asegurado con puntas e recuberto por ambas caras cunha pelica. O coiro do pandeiro é un tema recorrente na lírica tradicional, moitas coplas mencionan aos animais que se empregaban para facelo como o cabrito, a ovella, o castrón, o corzo e mesmo o can:

Este pandeiro que toco

é de coiro de cabrito,

que foi morrer a Monfero

c’unha carracha n-o bico

[CPG, II, 45]

Este pandeiro que toco

é de pelexo de ovella

que morrió de murriña

que de murriña morrera

[CPGDS, VI, II, 44] Neaño (Cabana, A Coruña)

Este pandeiro que toco

era de coiro d’ovella

que morrera de morriña,

que de morriña morrera

[CPG, II, 44]

Este pandeiro que toco

éche de coiro d’ovella

onte pacía na braña

i hoxe toca que rabea

[CPGDS, VI, II, 44] Cerceda (A Coruña)

Este pandeiro que toco

é de coiro d’ovella

inda onte comeu herba

e hoxe toca que rabéa

[CPG, II, 44]

Este pandeiro que toco

era de coiro d’ovella;

onte pacía no monte,

hoxe toca que rabea.

[PPG, <P 192> <L 0> <A 1863>]

Este pandeiro que toca

é de pelica de castrónhe

inda onte comeu herbas

hoxe toc’a un batallónhe

[CPGDS, VI, II, 44] Mesía (A Coruña)

Iste pandeiro que toco

ten o pelaxe ghastado

que llo quitei on castrón

que andaba no tellado

[CPGDS, VI, II, 45] Vilardevós (Ourense)

Este pandeiro que toco

éche de coiro de can

que o comeron os lobos

no alto de Margalán

[CPPO, I, 156]

Este pandeiro que toco,

este que teño na man

este pandeiro que toco

é de pelexo de can.

[PPG, <P 1411><L 0><A 1877><E DB>]

Este pandeiro que toco

era de coiro de can,

que morreu coa miseria

á porta de meu irmán.

[PPG, <P 191> <L 0> <A 1863>]

Este pandeiro que toco

é de pelica de can

que murríu á túa porta

por un bocado de panhe

[CPGDS, VI, II, 44] Santa Comba (A Coruña)

Este pandeiro que toco

é de pelica de can

inda onte comeu caldo

ihoxe toca no serán

[CPGDS, VI, II, 44] Taboexa (As Neves, Pontevedra)

Este pandeiro que toco

é de pelica de can;

onte ladraba na eira,

hoxe toca no serán

[IMLTG, 115]

Este pandeiro que toco

é de pelico de corzo;

tócano en Pelendreira

e arresona en Arandoxo

[IMLTG, 113]

A pelica para os pandeiros debía ser resistente pois o seu tamaño considerable así o esixía, de aí que en moitas coplas tradicionais se xogue con esta característica para poñer de manifesto a opresión que exercían sobre os labregos algúns elementos do sistema como o escribán, o xuíz, o alcalde ou o cacique:

Repinica no pandeiro,

non rompe que é d’este ano,

polo pelexo n’hai duda,

que é pelexo de escribano

[CG, II, 165]

Este pandeiro que toco

éche de coiro de xuez,

toca pandeiriño toca

que ben duro coiro tés

[CG, II, 168]

Este pandeiro que toco

por moito que o repenique

non teñas medo que rompa

que é de coiro de cacique

[CPLB, 91]

Iste pandeiro que toco

por moito que repinique

non teñas medo que rompe

qu’é de coiro de cacique

[CPGDS, VI, II, 43] Carpazás (Bande, Ourense)

Este pandeiro que toco

é de coiro de cacique;

toca, meu pandeiro, toca,

toca pra que me desquite

[CDC, 45]

A dureza da pelica serviu tamén para satirizar as mulleres vellas:

A miña muller é vella

de vella cayéull’o cóiro

hei de facer un pandeiro

para correr o Antroido

[CPG, I, 44]

A miña muller é vella,

de vella rompeulle o coiro,

hemos faguer un pandeiro

para correlo Antroido

[CPLB, 34]

A miña muller é vella

enterreina no palleiro,

hei de sacarlle o pelexo

para facer un pandeiro

[CFG, I, 124]

A pelica recórtase de xeito rectangular, cunha lonxitude un pouco maior que o dobre do pandeiro e unha largura tamén lixeiramente máis grande que o largo do marco. Deste xeito, dobrándoa sobre o marco e coséndoa en tres dos seus lados, fica recuberto o marco completamente. No seu interior os pandeiros contiñan axóuxeres ou campaíñas, ben pendurados de cordiñas, ben cravados no marco. Tamén se lles introducían, libres no seu interior, outros elementos sonoros como pedriñas redondeadas ou fabas secas. Todos estes corpos sonoros conferíanlle ao pandeiro un son tintineante.

Moi característico dos pandeiros foron dous ou tres finos bordóns de tripa, corda ou incluso cordas de guitarra, denominados cordeles, que contactaban interiormente con ambas pelicas, dando a volta arredor do marco. Estes bordóns apagaban a resonancia das pelicas tensas do pandeiro producindo un son xordo e abordoado. Lence Santar ¹ describe o pandeiro cadrado da zona de Mondoñedo así: “O pandeiro de Viloalle era cadrado, tiña d’altor como cousa de tres dedos, tiña drento unha ou dúas campaíñas e duas cordas de guitarra, e taba tamén cuberto de pél d’ovella ou de carneiro”. Casto Sampedro ² abunda nesta descrición:

«Lo forma un marco de madera biselado por fuera, y por dentro excavado en sus cuatro lados, en cuyos huecos se alojan unos grandes cascabeles llamados arxóuxeles. De un ángulo a otro va una cuerda de tripa o un cordel; y se completa revistiendo este bastidor con una piel de cabra que se dobla sobre uno de los lados y se cose por los otros tres.»

O costume de lles colocar bordóns foi desaparecendo nos pandeiros empregados polas corais e grupos folclóricos, aparecendo así no século XX un pandeiro cadrado de son resoante. A este respecto podemos ler en Lence Santar ³ unha copla que reza:

O beilar homes con homes

e mulleres con mulleres

é com’as gaitas sin foles

e pandeiros sen cordeles

Outra copla tradicional que tamén fai referencia á necesidade dos cordeles:

O pandeiro toca benhe

se lle apretan os cordeles

os rapaces non son homes

mentres non teñen mulleres

[CPGDS, VI, II, 43] Vila da Igrexa Cerceda (A Coruña)

En Cortellas (Soutomaior, Pontevedra) tivemos a oportunidade de ver un antigo pandeiro que pertencera á casa de Louro, tocado aínda por María Grande Sobral, que contiña no seu interior, á parte dos elementos xa citados (axóuxeres e cordeis) unha peza de madeira en forma de ángulo recto, duns 5 mm de grosor e 5 cm de lado, do largo exacto do marco, acolada ás dúas peles e fixa dentro do pandeiro, é dicir, en contacto coa dúas peles, de xeito que impedía totalmente a súa resonancia. Este significativo achado confirma o gusto por un son apagado, seco, das peles do pandeiro galego tradicional.

As beiras dos pandeiros ornábanse normalmente cunha fita de tea encarnada cravada ao marco á que se podían engadir pompóns ou fitas de cores, de tea ou papel, que penduraban por riba das peles. Antigamente parece que tamén levaban pintados nas peles diferentes motivos; no nacemento das Agustinas de Vilagarcía de Arousa (s. XVIII) consérvase unha figuriña cunha tocadora que terma dun pandeiro cadrado fermosamente ornado. Esta copla tradicional dá conta do reberete de tea e da pintura sobre a pel:

O pandeiro de Abelleiro

ten un paxaro pintado.

Ten un rei, ten unha reina,

ten un vivo colorado

[IMLTG, 118]

Felipe Pedrell no seu tratado sobre organografía antiga indica que antigamente os pandeiros cadrados “estaban pintados y adornados con cintas y moños” indicando que daquela (1901) aínda se vían en Cataluña pandeiros decorados con motivos de reminiscencia árabe ou coa imaxe da Virxe ⁴.

Os pandeiros cadrados fabricábanos os peneireiros. Lence Santar ⁵ refire que en Mondoñedo, na rúa de Méndez Núñez, moraba a principios do século XX un tal Cesáreo Losada, maior de oitenta anos, que tiña feito centos de pandeiros. Conta Lence Santar que Cesáreo dicía: “En facer pandeiros, pandeiretas e peneiras, naida d’este mundo me puxo o pé por diante”.

Para tocar este instrumento as mulleres sostéñeno de xeito moi semellante ao resto dos tambores de marco circulares: asíndoo coa man esquerda por un dos seus lados, co polgar pola parte posterior e os catro dedos restantes en contacto coa pel que fica diante, o pandeiro sostense en posición case vertical, diante do peito da tocadora, un pouco desprazado cara á esquerda, lixeiramente en ángulo co corpo e cun dos seus ángulos cara abaixo, podendo ou non apoiarse este preto do embigo da tocadora. A man dereita fica así libre para bater na pel dun xeito e cunha técnica moi semellantes á que describiremos ao falar da pandeira. Tamén a lírica popular atende ao xeito de tocar o pandeiro e aos sons que produce. Vexamos algúns exemplos:

Tocadora de pandeiro

dálle máis unha pancada

bátelle coa man dereita

que coa ioutra non val nada

[CMG, I, 101]

Tocadora do pandeiro

dalle que haxa unha cantada

dalle coa man dereita

que a esquerda non é nada

[CPPO, I, 152]

O tocador do pandeiro

ogallá que parta os dedos,

despois cos dedos partidos,

que toque cos cotobelos

[CPLB, 130]

Si non fora por Benito

polo que anda no turreiro

si non fora por Benito

non puña a man no pandeiro

[CMG, I, 100]

Touporroutou por onde vai a noiva

Touporroutou pola corredoira

Touporroutou que a vai á buscar

Touporroutou un ferrado de sal

[CPG, III, 208]

Tamparrantán y as uvas verdes

Tamparrantán que verdes están

Tamparrantán que si están verdes

Tamparrantán xa madurarán

[CPG, III, 208]

Casi ten o pé lixeiro,

como me fai avivar

a miña man no pandeiro

[CDC, 37]

En Galicia o uso principal deste instrumento foi acompañar o canto e por tanto os bailes que se celebraban en fiadas, ruadas, seráns etc. Malia que seu uso tradicional chegou ata os nosos días só no sur da provincia de Pontevedra (Pazos de Borbén, Fornelos de Montes, Ponteareas, Mondariz, O Covelo, As Neves e Salvaterra), noutros lugares lembran aínda o seu recente uso, aínda que xa non se emprega, caso dos Ancares. En todo caso temos recollido novas illadas deste instrumento en moi diversas zonas de Galicia, sobre todo nas zonas máis arcaizantes, o que nos indica que noutrora debeu ser un instrumento moi amplamente empregado. Proba disto é tamén a enorme cantidade de coplas tradicionais que mencionan o instrumento en comparación coas que falan doutros; o estudo de Carlos Rei sobre a frecuencia con que os instrumentos musicais aparecen nas coplas tradicionais indica que o pandeiro é o máis mencionado, diante incluso da gaita de fol e a pandeireta ⁶, o que proba a súa pasada hexemonía. Como xa dixemos, por pandeiro entenden hoxe as portadoras aquel instrumento de marco cadrado; mais isto non foi sempre así: cando falemos do pandeiro redondo veremos que moitas das coplas que se recollen da lírica popular e que falan do pandeiro inclúen datos, como a presenza de ariños ou que poida rodar, que permiten deducir que están a falar dun instrumento redondo. Deste xeito, cando nunha copla aparece mencionado o pandeiro non podemos saber a que tipo de tambor de marco, cadrado ou circular, se está referindo. Este é o caso da maior parte das coplas que a continuación vertemos:

Casar quería casar

mais eu non teño diñeiro,

heille pedir ao meu sogro

para gañalo, un pandeiro

[CPBL, 59]

Pero esta situación de equívoco non debeu de ser sempre así, xa que en tempos pasados o pandeiro cadrado denominouse adufe ata que este apelativo caeu en desuso e foi substituído polo de pandeiro. As coleccións lexicográficas e dicionarios galegos de Sobreira (1787-1805), Academia (1913-1928), Carré (1928-1931), Ibáñez (1956), Eladio (1958-1961) e Carré (1972) recollen aínda a voz adufe que aparece como sinónimo de pandeiro. Nós xa non puidemos recollela dos portadores e portadoras consultados, de xeito que con seguridade moitas das coplas populares que se refiren ao pandeiro sen máis aclaracións fagan alusión ao instrumento cadrado. Nas coleccións de lírica popular que puidemos consultar non aparece unha soa copla que mencione o adufe, por canto supoñemos que esta palabra perdeuse no pobo antes do século XVIII, momento en que pandeiro debeu pasar a denominar o instrumento cadrado. Por outra parte, as coplas que falan claramente do instrumento cadrado son escasas, seguramente por dúas razóns: unha, porque non debía haber necesidade de distinguilo doutros instrumentos, xa que polo menos durante todo o século XX pandeiro referiuse exclusivamente ao instrumento cadrado; e outra, porque este instrumento foi abandonándose ao longo deste século ata practicamente desaparecer. Vexamos unha destas raras coplas que falan do pandeiro cadrado recollida por Xaquín Lorenzo na Limia Baixa:

O pandeiro toca, toca,

o pandeiro toca ben,

o pandeiro toca, toca,

viva quen amores ten

[CPLB, 125]

Moito tocas, moito cantas

moito tocalo pandeiro,

eses son os becerriños

que che curten o quinteiro

[CPLB, 107]

Anque vou a fiandeira

non vou pra fiar na roca,

vou pra tocalo pandeiro

que esta noite a min me toca

[CFG, III, 27]

O pandeiro é bó

e as cantigas tamén;

sigue con ese xeito,

que a nós gústanos ben

[CG, II, 80]

Comenzade vós primeiro

comenzade vós primeiro

na miña terra comenzan

tocadoras do pandeiro

[CPPO, I, 148]

As rapaciñas da Vila

non as hai que marmurare

saben toca-lo pandeiro

tamén saben traballare

[CPGDS, IV, II, 130]

Mociños de Arcos de Frades,

o pandeiro valvos nada

nos non queremos pandeiro,

nos queremos pandeirada

[CTC, 58]

Daille o pandeiro a Teresa

que volo sabe tocar,

dávoslle aquela voltiña,

sábeo repinicar

[CPLB, 65]

Arriba pandeiro roto;

abaixo manta mollada,

onde estamos os homes

as mulleres non mandan nada

[CTC, 55]

Arriba pandeiro roto,

abaixo manta mollada,

onde estamos as mulleres

os homes non valen nada

[CPLB, 43]

Arriba pandeiro roto,

abaixo manta mollada,

a muller de ruín home,

sempre anda mal amañada

[CPLB, 43]

Para cantar veño eu

para tocar meu irmán

para tocar o pandeiro

¡viva quen o ten na man!

[CTC, 50]

Viva a que toca o pandeiro,

viva quen o ten na mau,

viva quen ha de dormir

á noite con meu irmau.

[PPG, <P 130> <L 0> <A 1843-66>]

As miñas mans son de plata

heinas de ter boas d’ourare

se ben tocan o pandeiro

millor saben traballare

[CPGDS, VI, II, 43] Meder (Salvaterra, Pontevedra)

O pandeiro tén a culpa

o pandeiro tena toda

o pandeiro tén a culpa

que lle dan e non resona

[CPGDS, VI, II, 43] O Pindo (Carnota, A Coruña)

¡Casi ten o pé lixeiro!…

Cómo me fai avivar,

as miñas más no pandeiro.

[PPG, <P 329> <L 0> <A 1865>]

Veña pandeiro, ¡a ruar!

qu’estas son as mazarocas

qu’hoxe teño que fiar

[CPG, II, 283]

Pandeiriño do xuez:

toca, pandeiriño, toca,

toca, que ben rico es.

[PPG, <P 1700> <L 0>]

Tocade ise pandeiriño,

e faceino resoar,

teño os amores lonxe,

faceimos acá chegar.

[PPG, <P 2065> <<L 0> <A ?> <E DB>]

Teño un pandeiriño novo

e con él vou a tocare

pra que as rapazas non digan

que nunca poden bailare

[CG, II, 80]

Toca pandeiriño toca

que te teño de resgare,

i o día da miña boda

non me quixeches tocare

[CG, II, 165]

Veña por onde quixer;

Tóca, pandeiriño, toca,

mas que ch’o coiro rabée

[CPG, II, 285]

Este pandeiro qu’eu toco

non é meu, qu’é de María,

que llo pedín emprestado

para ir á romería.

[PPG, <P 970> <L 0> <A 1869> <E DB>]

Este pandeiro que toco

non é meu que é de María

que m’o prestóu onte â noite

para ir â romaría

[CG, II, 165]

Heille tocar o pandeiro

heillo de repinicar

heille tocar o pandeiro

aos mozos que van bailar

[CPPO, I, 20]

Este pandeiriño que toco

¡zúmballe Marica!

este pandeiriño que toco

como repinica

[CFG, III, 26]

Repinica’l pandarillo

también lo repinicaba

s’yo fuera marinerillo

[CPGDS, VI, II, 43]

O Pindo (Carnota, A Coruña)

Con pandeiro van á festa

mozos e mozas cantando;

eu quedo triste e non vou

por ti non vir ó meu lado.

[PPG, <P 1113><L 0> <A 1869><E DB>]

Vinde mociñas e mozos

con pandeiros a cantar,

i‑ó son alegre da gaita

vinde todas a bailar.

[PPG, <P 1125> <L 0>]

Ujujú María Antonia,

tocadora do pandeiro;

estas son as mazarocas

que traio do fiadeiro.

[PPG, <P 1167> <L 0>]

O pandeiro bate, bate,

eu ben o sinto bater,

por riba do teu tellado:

ben me podes comprender.

[PPG, <P 1172> <L 0>]

As meniñas son de prata,

heinas de saber dourar;

se ben tocan o pandeiro

millor saben traballar.

[PPG, <P 1607> <L 0>]

Tócall’o pito, Farruco,

repenícall’o pandeiro

que vai entrar a bailar

Manoel o custureiro.

[PPG, <P 1739> <L 0>]

Tódolos homes casados

pagan a renda ó cuco;

eu tamén pagei a miña,

toc’o pandeiro, Farruco.

[PPG, <P 1742> <L 0>]

Moito tocas, moito cantas,

moito tóca-lo pandeiro,

ises son os becerriños

que che curten o tinteiro.

[PPG, <P 2321> <<L 0> <A ?> <E DB>]

Iste pandeiro qu’eu toco,

sente com’unha presona,

unhas veces canta e ríe,

outras veces ríe e chora.

[PPG, <P 2432> <<L 0> <A ?>]

Tocadeira do pandeiro,

tócalo mui ben o son,

que xa me vas aliviando

as penas do corazón.

[PPG, <P 2455> <L 0>]

O pandeiro está mollado,

miña nai, ¿quen o mollou?

‑Na costiña do Xurés,

que tod’a noite orballou.

[PPG, <P 2608> <L 0>]

O pandeiro está furado,

decime quen o furou.

Foi a chuvia no Xurés,

que tod’a noite orballou.

[PPG, <P 2609> <L 0>]

As miniñas de Salceda

axuntaron pr’òn pandeiro,

unhas a medio real,

outras a real inteiro,

i agora ¿quen o ha tocar?

A cigalla do cortello,

qu’é a gala do lugar.

(Alongos)

[PPG, <P 2671> <L 0>]

Acolá riba naquel outeiro

está unha vella tocando o pandeiro.

(Pereiro)

[PPG, <P 2707> <L 0>]

Vamos a Belén, amigos,

vamos, que a noite está crara;

Mingos, leva as castañolas,

i o seu pandeiro Pascuala.

(Monterroso)

As rapaciñas de Lugo

andan brincando na eira:

unhas cantas, outras bailan,

e outras tocan o pandeiro.

[PPG,<P 3239> <L 0> <A 1884> <E DB>]

Arriba, pandeiro, arriba,

para Santa Liberata;

levas o pico de ferro,

halo de traer de prata.

[PPG, <P 3270> <L 0> <A 1884> <E DB>]

Miña nai e mais a túa

van na romería en Coles;

a miña toc’o pandeiro

i a túa inchand’os foles.

[PPG, <P 3340> <L 0> <A 1884> <E DB>]

¡Ei!, rapaciños de Eirexafeita,

vide a bailar ó son do gaiteiro,

que xa repica o tamborileiro

i o pandeiro vai comezar

[CTC, 32]

Este pandeiro que toco

non é meu qu’e de Bernarda

que mo prestou esta noite

para ir a fouliada

[CPGDS, VI, II, 43] Mazaricos (A Coruña)

Este pandeiro que toco

non é meu que é de María

que mo prestou onte a nuite

para ir á romería

[CPGDS, VI, II, 43] Vilar, Carnota (A Coruña)

Este pandeiro que toco

este que teño na man

era da miña cuñada

da muller do meu irmánhe

[CPGDS, VI, II, 43] Regüelle (Dumbría)

O pandeiro rabeou,

o pandeiro rabeou,

tamén ha de rabeare

quen a barriga rachou

[CPPO, I, 65] Mangoeiro (Avión, Ourense)

O pandeiro e mais as cunchas

María, miña María,

o pandeiro e mais as cunchas

quitan a  melancolía

Pandeiro de catro esquinas

ben pudera ser de seis

ben pudera esta meniña

conmigo cantalos reis

[CPLB, 131]

Nunha nota aclaratoria, dinos o autor da recolla que: “De feito, o pandeiro, con ferriñas ou sen elas, pode ser redondo, triangular, cadrado ou eisagonal, anque o máis corrente é o de catro lados” ⁷. Non puidemos recoller ningunha información sobre este tipo de pandeiros triangulares ou hexagonais en Galicia, mais tampouco dubidamos das palabras de Xaquín Lorenzo, sobre todo tendo en conta a proximidade da Limia Baixa con Trás-os-Montes, única zona de Portugal onde se documentan este tipo de pandeiros ⁸. En todo caso, a frase “pandeiro de catro esquinas, ben puideras ser de ….” parece un pé feito que remata na mención dun número que serve para apoiar a rima do cuarto verso da cuarteta:

Pandeiro de catro esquinas

ben pudera ser de nove;

ben puderas ti, meniña,

dar a limosn’ó probe.

[PPG, <P 2981> <L 0> <A 1884> <E DB>]

Respecto do uso do pandeiro na lírica tradicional debemos resaltar unha copla na que aparece relacionada a morte dalgún elemento feminino da casa con este instrumento, as variantes aparecen por toda Galicia:

A miña muller morreume

enterreina no palleiro,

os fillos a chorare,

eu a tocar o pandeiro

[CTC, 58]

A miña muller morreume,

enterreina no palleiro,

deixeille unha mau de fora

pra que tocara o pandeiro

[CTC, 58]

A miña muller morreume

i enterreina nun palleiro,

os meus fillos a chorar

i eu a tocalo pandeiro

[CPLB, 34]

A miña muller morreume

i enterreina nun palleiro,

os cregos a recramala

i eu a tocar o pandeiro

[CPLB, 34]

Miña sogra morreu onte,

enterreina no palleiro;

os seus xenros a rezar

i eu a tocar o pandeiro

[CTC, 58]

Miña sogra morreu onte

i enterreina no palleiro,

os cregos a responsala

i eu a tocalo pandeiro

[CPLB, 103]

Miña sogra morreu onte

Enterreina n-o palleiro

Os cregos a responsala

Y eu a tocar o pandeiro

[CPG, III, 48]

Miña sogra morreu onte

Enterreina n-o palleiro

Meus cuñados a chorar

Y eu a tocar o pandeiro

[CPG, III, 161]

Miña sogra morreu onte,

enterreina no palleiro;

os cregos a anesponsala

i eu a toca‑lo pandeiro.

<P 2910 <L 0>

Non poderiamos asignarlle un significado a este tipo de coplas, pero claramente abundan nun feito constatable: a feminidade do pandeiro en Galicia que nos é lembrada continuamente pola nosa lírica tradicional. Esta outra copla fala do mesmo:

¿Quen che tocará o pandeiro,

quen cho tocará María?

Tocaraio miña abuela,

tocaraio miña tía

[CG, II, 165]

Con todo, nalgunhas zonas tamén os homes tocaron o pandeiro, o que tamén ficou reflectido nunhas poucas coplas tradicionais:

Eu quero un mozo

que sea forte como un castiñeiro,

que sea bo baillador,

saiba tocalo pandeiro

[CPLB, 83]

Baila astra demiñán

ó tocador do pandeiro

non ll’ha de cansa-la man

[CPGDS, VI, II, 65] Carnota (A Coruña)

Que nós saibamos, actualmente só nos Ancares (Lugo) e na comarca da Paradanta (Pontevedra) se conserva a lembranza do uso do pandeiro entre os homes. Na Paradanta ambos os sexos tocan o instrumento pero, curiosamente, os homes sostéñeno dun xeito diferente: sentados agarran o pandeiro cos xeonllos, mantéñeno case horizontal ao chan entre as dúas pernas e baten nel cos cotelos dos dedos de ambas as mans. A este respecto, tamén no Bierzo temos novas, a través da bistía de Tomás Rodríguez, Sagrario (Folgoso), dun xeito diferente de empuñar a pandeira homes e mulleres. Nos Ancares os homes sostiñan o pandeiro exactamente igual que as mulleres.

Como se pode deducir facilmente da cantidade de coplas tradicionais que falan do pandeiro (fose redondo ou cadrado) este instrumento foi moi importante nas ruadas, fiadeiros e seraos, pero tanto da lírica tradicional como das informacións das portadoras dedúcese outro feito: o pandeiro poucas veces tocaba só, normalmente facíao en compaña doutros instrumentos musicais diferentes que fornecían sons tintineantes. Aínda que temos novas do uso de tixolas e ferriños, durante o século XX estes instrumentos foron principalmente as cunchas e as pandeiretas. Así o indica, por exemplo, Nicolás Tenorio ao falar dos fiadeiros nocturnos que se organizan nas aldeas da comarca de Viana (Ourense) a principios do século XX: “El domingo, aun cuando asisten al hilandero, no es día de hilar, van a pasar la noche divertidos, juegan a las prendas, dicen parrafeos, relatan cuentos o bailan al son del pandero cuadrado de piel amarilla o ennegrecida por el humo y de los conchos, balbas [sic] de molusco que frotan unas contra otras, produciendo un ruido monótono y desagradable. Con los atoruxos de los mozos termina la reunión, marchando cada cual a su casa” ⁹.

A seguinte composición tradicional fálanos do ambiente destes fiadeiros e seraos e lémbranos, de paso, que en tempos pretéritos foron as ferreñas as que ocuparon o lugar principal a carón do pandeiro, como xa vimos ao falar delas. Cando falemos da historia dos tambores de marco galegos veremos a relevancia deste feito.

Veña o pandeiro a ruar,

qu’estas son as mazarocas

qu’hoxe teño de fiar.

O pandeiro toca ben,

as ferreñas fanlle o son:

vivan os qu’amores ten.

Vivan as mozas gallegas,

vivan as bonitas mozas

i os galáns da nosa terra.

Mociñas, a bailar todas;

mociños, ¡arriba!, ¡arriba!

ti tamén, meu Índice.

Non t’asanes, non, rapaz,

qu’as nenas, son para ver,

os galáns, para mirar.

Cada un é pr’o que é:

o pan está pra a fouciña…

¡Antoniño, saca o pé!

A ruada vaise armando:

tiza, Pepe, ese candil,

qu’están á porta chamando.

Virán chuscos (Dio‑lo queira)

pro ese chama no quinteiro,

i os chuscos vén pola eira.

Veña por onde quixer,

toca, pandeiriño, toca,

mais que ch’o coiro rabee.

Estira a cofia, Maruxa,

dobra as mangas da camisa,

e qu’o denguiño se luza.

Inés sacude o mantelo,

puntea ben, que ti ben sabes,

dálle ó brazo e xunta os dedos.

Entra, meigo, non atruxes;

garda, Xan, as castañetas,

e cóntame ónd’hoxe fuches.

[PPG, <P 332> <L 0> <A 1865>]

Pese a que este costume se acha hoxe en desuso, se facemos caso da lírica tradicional, parece que o pandeiro ocupou tamén o seu lugar a carón gaita de fol:

…

Casa c’un Conde galán,

cas c’un rico señor,

e gaitas e pandeiriños

repican na procesión

[CMG, I, 129] (parte do romance lírico “La Boda”)

Vide, vide, galeguiños

con pandeiros e gaitas

a ve-lo noso Xuxiño

que dorme naquelas pallas

…

[CPT, 87] (parte dunha panxoliña)

…

En Belén hai moitas festas

son de pandeiros e gaitas,

vamos alá pastorciños

a tocar as nosas flautas

…

[CPT, 88] (parte dunha panxoliña)

Durante todo século XX o pandeiro cadrado foi moi empregado nas corais folclóricas que xurdiron por toda Galicia a imaxe e semellanza de Aires da Terra, o primeiro grupo folclórico, malia que este instrumento sufriu nestas agrupacións algunhas transformacións que o afastaron do patrón tradicional: construíuse con dúas peles grampadas ao marco e cubríronse os lados con taboíñas de madeira para disimular as grampas; perdeu os bordóns e en moitos casos tamén axóuxeres e campaíñas, co que gañou un son retumbante ata entón descoñecido e, por fin, mudouse o xeito de sostelo, pendurándoo agora dunha correa do pescozo e aporreándoo cos dous puños pechados, normalmente por un home. Sobre todo durante a segunda metade do século XX estes trocos acabaron por estenderse ao resto de pandeiros cadrados empregados polos músicos galegos. A día de hoxe xa volven verse pandeiros con bordóns, coa pel cosida e sostidos de xeito correcto.

Como ben se pode supoñer despois do escrito, no noso sistema de cultura tradicional o pandeiro é considerado como un instrumento musical propiamente dito. Nos lugares onde se conserva o seu uso a súa consideración como útil é superior á das pandeiretas, seguramente porque os pandeiros eran máis caros e duraban moito máis que aquelas. Tamén as boas tocadoras eran e son tidas en grande estima, pois é un instrumento do que se poden arrincar fermosos sons. Os pandeiros pasaban moitas veces de nais a fillas, caso no que as tocadoras os consideran obxectos de alto valor sentimental.

O pandeiro cadrado é o único tambor de marco bimembranófono que puidemos documentar en Galicia, pertencendo ao grupo 211.312 “Membranófonos de marco sen mango bimembranófonos” da clasificación de Hornbostel e Sachs.

Ver notas